- Wênegirê Kurd Behçet Çiftçî hilkişiyaye ser gelek çiyayên Kurdistanê, bi dosyeya xwe ya “Welatê çiyayan Sason” bi dîrok û erdnîgariya Sasonê daketiye. Dosyeya wî ya ku çiyayên asê û xelkên Sasonê kiriye belge, di warê dîtbarî de dosyayeke girîng e.
ARDÎN DÎREN
Behçet Çiftçî wênegirekî Kurd e û ew nexasim bi wêneyên xwe yên çiyayan, çiyayên Sasonê tê naskirin. Helbet ew çiyagerekî çê ye jî û carna tevî çend kesan hildikişe serê çiyayan. Mirov dikare bibêje, li Kurdistanê ciyek nîne ku piyên wî pê neketibin. Ne tenê li Kurdistanê, wekî din ew tevî hevalên xwe hilkişiyaye ser gelek çiyayên li Tirkiyeyê jî. Jixwe, ew dide zanîn ku heta niha hilkişiyaye ser 14 çiyayên bilind. Di nav wan de çiyayên Sasonê, Agirî, Cîlo, Artos, Sîpan û gelek çiyayên din jî hene. Lê di nav van serên çiyayan de serê “Çiyayê Mereto” yê li Sasonê ji bo wî serpêhatiyeke cuda ye. Ev yek di ger û seyahatên wî de, di serpêhatî û wêneyên wî de baştir xwe dide der. Behçet Çîftçî beriya hefteyekê li Amedê di hevpeyvînekê de ev dosyeya xwe nîşanî wênehazan da û serpêhatiyên xwe yên li wir parve kirin.
Beriya wêneyan bigire, ew mamoste bû, mamosteyê dîrokê. Piştî ku ji Zanîngeha Dîcleyê mezûn dibe, çend salan li Amedê mamostetiyê dike û pişt re jî diçe Êlihê. Li wir jî çend salan weke mamoste dixebite ta ku di sala 2016’an de ew tê îxrackirin û ji karê mamostetiyê dûr dikeve. Ev dûrketina wî ya ji mamostetiyê dike ku bala wî biçe ser wênegiriyê. Serê pêşî bi girtina wêneyên bûk û zavayan dest bi kar dike û diçe dawetan. Lê bi wext re ji vî karî aciz dibe û dibêje, “Karê ku dixwazim bikim, ne ev e.” Yanî ew dev ji girtina wêneyên dawetan berdide û dixwaze bi awayekî din karê wênegiriyê bidomîne.
Behçet Çiftçî ji Sasonê, gundê Şêxana Golê ye. Ji ber ku wî li zanîngehê di beşa dîrokê de xwendiye, di sala 2010’an de vedigere warê xwe Sasonê û dixwaze derbarê dîroka Sasonê de hin agahiyan kom bike. Piştî ku ew bi dîroka Sasonê dadikeve, gelek tiştan bi dest dixe. Nexasim jî rastî dêrên Ermenan tê û her wiha gelek efsaneyên derbarê Sasonê de dixwîne yan jî dibihîse. Behçet Çîftçî navên dêrên ku fêr dibe yan jî rastî wan tê, tomar dike û li ser malperekê parve dike. Lê ferq dike ku derbarê tiştên berhevkirî û tomarkirî de wêne tine ne. Ji lewma jî ew bîra vî tiştî dibe û dest bi girtina wêneyên çiya, dêr û xelkên niha li Sasonê dike. Bi vî awayî dosyaya wî ya wêneyan ya bi navê “Welatê Çiyayan Sason” a ku ji gelek wêneyan pêk tê, derbarê Sasonê de dibe yek ji dosyayên dîtbarî yên herî girîng.
Serpêhatiya Adramelek û Şaraser
Behçet Çîftçî di dema lêkolînên xwe yên derbarê Sasonê de digihîje materyalên nivîskî. Ji bo em derbarê Sasonê de hin tiştan fêr bibin, ji Tevratê çavkaniyan nîşan dide û vê serpêhatiya di beşa 19’an de parve dike: “Wê şevê ferîştahên RAB êriş birin ser artêşa Asûriyan û 185 hezar insan kuştin. Kesên ku serê sibehê şiyar bûn xwe di nav cendekên insanan de dîtin. Li ser vê bûyerê Qralê Asûriyan Sanherîb dev ji artêşa xwe berda û vekişiya. Ew vegeriya Nînovayê û li wir ma. Rojekê dema ku li perestgeha Nîsrok dia dike, Adramelek û Şaraser bavê xwe ango Sanherîb bi şûr dikujin û direvin ber bi welatê Araratê. Di şûna Saherîb de kurê wî Esarhaddon dibe Qral”
Xanedaniya ‘Sasûnî’ û navê ‘Sanasûn’
Adramelek û Şareser ji ber xezeba birayê xwe direvin. Ew li Çiyayên Sasonê bi cih dibin û Şareser li wir kelehekê ava dike. Her diçe qewmê Şareser zêdetir dibe û li dol û newalên Sasonê belav dibin. Birayê wî Adramelek ber bi Wanê ve diçe. Qewmê Şareser li çiyayên Sasonê xanedaniya “Sanasûn” yan jî bi navê din “Sasûnî” ava dike. Xanedaniya wan di nav xelkê de weke “Sasûnk” jî dihat zanîn. Axir li gorî hin lêkoleran bi wextê re navên “Sanasûn” û “Sasûnk” veguherîne, bûne Sason. Li gorî hin metnên dîrokî, navên ku ji bo Sasonê hatine bikaranîn ev in; Sanasana, Sanasina, Sanasnaye, Sanasun, Sanasunk, Sasunk, Sanasine, Sanasank; her wiha navên weke Qabelcevz, Qabilcewz û Qapilcoz jî hatine bikaranîn.
Belgekirina Ermanan û dêrên wan
Erdnîgariya Sasonê erdnîgariyeke asê ye. Çiyayên li wir, tim xelk parastine û bûne mertal. Ji ber ku asê bûye, weke deştê nîne û gelek xelkan xwe spartine van çiya, gelî û newalên asê yên Sasonê. Nexasim jî kesên ku ji şer yan jî qirkirinan reviyane, hatine li vir bi cih bûne. Di nav van xelkan de Kurd, Ereb, Ermen û heta Rûm jî hebûne. Xwezaya Sasonê jî xwezayeke bi xêr û ber e, gelek fêkî di dehl û zeviyên Sasonê de çêdibin. Vê yekê kiriye ku xelkên li wir bi salan bi hev re bijîn û çiyayên li wir bikin stargeh ji xwe re. Petrîkxaneya Ermanan di navbera salên 1913 û 1915’an de lêkolînek biriye serî. Li gorî vê lêkolînê, li Sasonê 156 gund, 127 dêr, 6 keşîşxane, 15 dibistan û 2 hezar û 812 mal hebûne. Her wiha 24 hezar û 233 Ermen jî hebûne li Sasonê. Lê îro li Sasonê hema bêje Ermen qet nemane, yên mayî jî bi darê zorê bûne Misilman. Behçet Çifçî di dosyeya xwe de cih daye dêr û Ermenên ku niha li Sasonê mane, yanî wî bi wênayan jiyana li wir qeyd kiriye.
Qewmê Çiyê; Mala Eliyê Ûnis
Sason di dîrokê de bi berxwadanên xwe jî tê nasîn. Serhildana Mala Eliyê Ûnis yek ji van berxwedanên dîrokî ye ku di despêka Komara Tirkiyeyê de qewimiye. Dema ku di sala 1925’an de Serhildana Şêx Seîd dest pê dike, li Sasonê jî hin êl û eşîrên Kurdan bi pêşengiya Mihemedê Eliyê Ûnis dest bi şer dikin û li ber dewletê radibin. Ji xwe ji berê ve pirsgirêkên bacê hebûn û dewleta Osmanî li ser mîrektiyên Kurd bac ferz dikir. Ev acizî û nerazîbûnên eşîrên Kurdan, kirin ku di dema serhildanê de careke din serî hildin û piştgiriya Şêx Seîd bikin. Qederekê li çiyayên Sasonê li ber xwe didin. Lê piştî ku serhildan têk diçe, vedikişin çiyayan. Di van salan de gelek gundên Sasonê tên valakirin, xelk tê kuştin û weke herêmeke qedexe tê îlankirin. Di sala 1930’î de Mihemedê Eliyê Ûnis dimire û birayê wî Evdirehmanê Eliyê Ûnis dikeve şûna wî.
Binxetbûna Mala Eliyê Ûnis
Evdirehmanê Eliyê Ûnis jî weke birayê xwe demeke dirêj bi êl û eşîrên li Sason û Xerzanê li çiyayan li ber xwe dide. Dewlet her çiqas êrişê dibe ser malbatê jî malbat li ber xwe dide û dewlet nikare qira wan bîne. Di vê navberê de ji malbatê gelek kes di pêvçûnan de tên kuştin. Evdirehmanê Eliyê Ûnis herî dawî biryarê dide ku binxet bibe û eşîra xwe ji êrişên bêbext ên dewletê xelas bike. Di koçkirina wan a binxetê de jî gelek serpêhatiyên wan çêdibin û di rê de gelek caran mecbûr dimînin şer bikin heta ku bi awayekî xwe digihîn binxetê. Evdirehmanê Eliyê Ûnis li binxetê jî piştgiriyê dide serhildanên Kurdan. Piştî çend salan dewlet wan efû dike da ku vegerin warê xwe lê Evdirehmanê Eliyê Ûnis venegare û li binxetê dimîne. Malbata Eliyê Ûnis bi wextê re belav dibe, hinek li binxetê dimînin, hinek vedigerin, hinek tên kuştin, hinek tên sirgûnkirin û hinek jî dikevin hepsan.
‘Sasûn e bê qanûn e’
Axir Sason, ku bi çiyayên xwe yên asê tê nasîn bi saya wêneyên Behçet Çîftçî zindî dibe û ev wêneyên wî serpêhatiyên li wir qewimîne, careke din tînin bîra xelkê. Ji ber ku dewletê gelek caran êriş biriye ser xelkên li wir, di nav xelkê de gotinek peyda bûye. Ev gotin hîna jî di nav xelkê wir de tê bikaranîn. Gotina “Sasûn e bê qanûn e” ji wan gotinan e ku di bîra xelkê wir de maye û qet neçûye ji bîra wan. Ev gotin di heman demê de nêzîkatiya dewletê ya li hemberî Sasonê jî baş îfade dike.
