Têgînên Şer û Aştî

Têgînên şer û aştî, di dîroka mirovatiyê de cihên mezin girtine. Her du jî hêzên dijber lê bi hev re girêdayî ne. Dema ku aştî, hevgirtin, hevkarî û nebûna tundûtûjiyê temsîl dike, şer tê wateya pevçûn, êrîş û wêrankirinê. Têgihîştina van her du têgehan hewce dike ku pênase, sedem, encam, û awayên ku ew bandorê li tevgerên mirovî û pêkhateyên civakê dikin were lêkolinkirin.

Aşitî bi gelemperî wekî rewşek aramiyê tê fêm kirin, ku tê de ferd û civak di nav hevahengî de, bê tundî û pevçûnan dijîn. Ev ne tenê nebûna şer e, lê rewşek erênî ye ku tê de rêz li dadmendî, wekhevî û mafên xelk tê girtin. Aşitî dikare li ser astên ferdî, civakî, neteweyî û navneteweyî jî diyar bibe.

Di asta ferdî de, aşitî dibe ku têgehek aramî ya hundurîn bê. Ji bo civak û netewe jî, aştî tê wateya tenahî ya civakî û parastina mafên welatiyan. Di asta cîhanî de, aştî bi gelemperî bi dîplomasî, çareserkirina nakokiyan bi diyalogê, û hevkariya di navbera gelan de ji bo pêşîgirtin an bidawîkirina pevçûnan hevwate ye. 

Lêgerîna aştiyê nirxek gerdûnî ye, ku ji hêla fîlozof, rêberên olî û siyasetmedaran ve di seranserê dîrokê de tê şopandin. Hewldanên avakirina aşitiyê tekezî li ser lihevkirin, têgihiştin û hevkariya di navbera kom an welatên cihê de dikin. Pêşxistina perwerde, pêşkeftina aborî û dadmendiya civakî hêmanên bingehîn ên afirandina aştiya domdar in.

Ji aliyê din ve şer bi şidet, êrîş û pevçûnên çekdarî yên di navbera kom, netewe, an îdeolojiyên cihêreng de ye. Ew bi gelemperî ji tansiyonên kûr ên siyasî, aborî, an civakî encam dide û dibe ku ji ber nakokiyên axê, şerên desthilatdariyê, an cûdahiyên îdeolojîk be. Digel ku şer carinan dibe sedema guhertinên girîng -wek rûxandina rejîmên zordar- di heman demê de dibe sedema êş, wêrankirin û windakirina jiyanê.

Şer dikare gelek awayan bigire: şerê dest-û-yexe, taktîkên gerîlla, şerên navxweyî, û şerê teknoloji û sîber di serdema dîjîtal a îroyîn de. Her şêwazzên şer, stratejiyên ku ji bo têkbirina dijmin hatine çêkirin, bi gelemperî bi lêçûnek mezin a mirovî û madî vedihewîne. Di dîrokê de, şer li ser çavkaniyan, ol, cudahiyên etnîkî û îdeolojiyên siyasî hatine kirin. Ji şerên kevnar ên mîna Şerê Troyayê bigire heya nakokiyên nûjen ên mîna şerên cîhanî, hebûna dubare ya şer di dîroka mirovatiyê de destnîşan dike ku pevçûn di rewşa mirovî de kûr e.

Digel ku şer di dîrokê de wekî navgînek ji bo bidestxistina rûmet an rizgariya neteweyî hate romantîze kirin, nêrînên nûjen her ku diçe zirarên giran ên ku ew li ser sivîlan, aborî û aramiya navneteweyî digire nas dikin. Şer civakan wêran dike, birînên laşî û psîkolojîk li dû xwe dihêlin ku dikarin nifşan baş bikin. Wêraniya mezin a ku ji hêla çekên qirkirina girseyî ve hatî çêkirin, mîna bombeyên nukleerî, potansiyela felaketê ya şerê nûjen radixe ber çavan.

Tevî nakokiyên wan, aştî û şer bi hev ve girêdayî ne. Yek pir caran ber bi ya din ve diçe, ji ber ku çerxên şîdet û lihevhatinê dîrokê çêdike. Mînakî, dibe ku şer piştî demên aştiyê ji ber tengezariyên neçareserkirî, hewcedariyên siyasî yên nehatî peyda kirin, an cûdahiyên aborî derkevin holê. Bi heman awayî, aştî dibe ku piştî şerên dirêj û hovane bi danûstandin, peyman, an hewildanên ji nû ve avakirinê derkeve holê. Peymana Versailles (1919) ya ku Şerê Cîhanê yê Yekem bi dawî kir, wek nimûne, hewldanek bû ku aştiya piştî pevçûnek wêranker peyda bike, her çend ew di dawiyê de tovên Şerê Cîhanê yê Duyemîn çandin.

Ji aliyê felsefî ve, gelek ramanwer li ser pêwîstiya şer û aştiyê rawestiyane. Dîroknasê Yewnanî yê kevn Herodot pêşniyar kir ku şer ji bo mirovan rewşek xwezayî ye, dema ku aştî îdealek e ku hewldan û domandina domdar hewce dike. Bi heman awayî, teorîsyenên siyasî yên mîna Hobbes jiyana mirovan a di rewşek xwezayî de wekî "tenêtî, belengaz, nebaş, hov û kurt" binav kir, tenê bi danîna peymanên civakî ji bo domandina aştiyê tê kontrol kirin.

Lêbelê, ramanwerên din dibêjin ku aştî şertê xwezayî ye. Bo nimûne, Kant, di gotara xwe ya "Aştiya herdemî" de, bawer kir ku aştiya mayînde dikare bi rêveberiya komarê, hevkariya navneteweyî û rêzgirtina mafên mirovan pêk were.

Di encamê de, aştî û şer du rûyên heman pereyê ne, ku bi berdewamî bandorê li dîroka mirovahiyê dikin û dirust dikin. Digel ku şer gelek caran bûye hêzek wêranker, bûye sedema êş û wêraniyê, di heman demê de tevgerên aştî, lihevhatin û hevkariyê jî derxistiye holê. Pirsgirêka mirovatiyê di peydakirina riyên ji bo domandina aştiyê, çareserkirina nakokiyan bêyî ku serî li şîdetê bide, û afirandina cîhanek ku edalet û wekhevî tê de pêş bikeve ye. Tenê bi têgihiştina hem sedemên şer û hem jî şert û mercên ji bo aşitiyê pêwîst in, civak dikarin hêvî bikin ku çerxa pevçûnan bişkînin û cîhanek lihevhatî ava bikin.