Sazmanî Înqilabî u Kurdistan (187)
hsghazi@gmail.com
Layenêk lay wabû Kurdistan le jêr deselatî Şêx Mehmûd û pişgîrî Birîtanyada bimênêtewe û dû îmaretekey dîke wate Besre û Bexdad wek dewletêkî 'Erebî le jêr serperşitî Birîtanyada damezrêt.
Layenêkî dîkeş deyewîst îmaretî Mûslîş bixate ser dû îmaretekey dîke û le Kurd û 'Ereb dewletêk pêk bêt.
Le ser paşayetî em îmaretaneş kêşe hebû. Rayek bîrî le Şêx Xez'elî 'Erebistanî Iran dekirdewe. Layenêkî dîke layengirî Se'îd Talub, gewre û neqîbî Besre bû û layenî sêhem piştgîrî le kurêkî Şerîf Hisênî melîkî Hîcaz dekird.
Le duwayîda duwayîn boçûneke serkewit û salî 1920 wezaretî derewey Birîtanya biryarî da kurekey Şerîf Hisên be nawî melîk Feyselî yekemewe bibête şay Iraq (wate îmaretî Besre û Bexda). Ta ew kate Kurdekan nexrabûne ser Iraq, tenanet mangî Octoberî1922 hukûmetî melîk Feysel û Birîtanya be hawbeşî razî bûn be wey Kurdistan hukûmetêkî Kurdî hebêt. Ewan le rageyandinêkî hawbeş da dawayan le Kurdekan kird nwênerî xoyan bo wutuwêj binêrne Bexda. Her lem saleşda Şêx Mehmûd xoy wek melîk Mehmûdî Yekem û hakimî Kurdistan rageyand û yekem encumenî dewletî Kurdistanî serbexo damezra û tenanet pûlîşyan çap û bilawkirdewe. Belam salî 1923 barudoxeke gora. Hukûmetî Kemal Ataturk le Turkya legel Birîtanya leser Kurdistan rêkewit û pîlanêkî hawbeşyan dana. Salî 1924 be zorî çekî Înglîz Kurdistan xiraye ser Iraq û Iraqî êsta durusit bû. Ta salî 1930 Iraq hêşta serbexo nebibû. Lem saleda serbexoyî rageyendira, belam hêşta nîwe kolonî mabûwewe. Ew rijêmey Înglîzekan deselatî Iraqyan pê sipard û bere bere cêwegîr bû, le layenî çînayetyewe ser be xawrn zewî û xawenmulkanî gewre û borjiwazî gewre bû ke bere bere durust debû. Detuwanîn bilêyn komelgay Iraq lew kateda nîwe kolonî- nîwe fiyodal bû.
Geşey sermayedarî le komelgay Iraqî namewzûnda, azarawî û zor hêwaş bûwe. Çînî kirêkar le pêwendî legel geşey pêşesazî newit, benderî Besre, karxanenekanî ristin û çinîn geşey kirdûwe, belam le layenî çendayetyewe hemîşe nizm û kem bûwe, diyare le layenî çonayetîşewe çînî kirêkarî Iraq xawenî ezmûnî xebat nebû. Belam her çonêk bê paş Cengî Dûhem şêwey berhemhênanî sermayedarane ziyatir pêşkewit û çînî kirêkarîş be jimare û be çonayetî geşey kird. Salanî 1930 mangirtinî kirêkarî destî pêkird û hawkat legel eweşda gurûpî piçûkî pêşkewtû û Marksîstî le dayik bûn.
Salî 1934 yekêk lem gurûpane nawî xoy na Hîzbî Komonîst, belam be kirdewe diway dû sê salêk helweşayewe.
Sebaret be kêşey zewî, ewe Înglîzekan her le seretawe zewîyekî zorî hukûmîyan be ser 'eşayer da dabeşkird û bem pêye çînî xawen zewî û serok 'eşîretekanyan kird be pêgey empiryalîzm le Iraq da. Hukûmetî borokratî îdare û leşkirî pêwîst bû Înglîzekan ewanîşyan durust û perwerde kird.
Helbet geşey komelayetî le Kurdistanî Iraq ta radeyek le beşekanî dîkey Iraq ciyawazbû:
Le Başûr be danî zewî dewletî be serok 'eşîrekan mulkdarî gewrey zewî durust bû. Le katêkda le Kurdistan zewî kem bû û mulkdarî zewî piçûk, gundî Kurdnişîn be zorî le nawçey kwêstanî bûn û Înglîz neyandetwanî wek Başûr helsukewit biken. Wekîtir, le Kurdistan ajeldarîy şêweyekî firawan û bawî [berhemhênan] bû.
Le Başûr borjiwazî gewre durust bû û eme le Kurdistan hîçkat rûy neda. Egerçî le Kurdistan pîşesazî newit durust bû, belam be hoy xeslete dewletyekeyewe borjiwazî taybetî Kurd lêy cuda bowe. Be giştî sitemî neteweyî le Kurdistan debuwe hoy ewey pîşesazî lewê geşe neka. Dahatî newit be zorî bo geşey şwêne 'Erebnişînekan xeric kirawe û tenanet ew sedaneş ke le Kurdistan durust kirawin bo awdêrî kiştukalî başûrin û xelkî Kurd sûdyan lê naben.
Ba hendêk basî gorankarye siyasyekan bikeyn: paş 1950 xebatî gelanî Iraq geyîşte qonaxêkî nwê. Le komelgay nîwe kolonî-nîwe fiyodalî Iraq da xebat em nawerokaney wergirt:
Xebatî dije empiryalîstî û bo rizgarî le bindestî empiryalîzmî Înglîstan.
Xebat bo rêformî zewî û dabeşkirdinî zewî be ser werzêran da.
Xebatî gelî kurd bo rizgarî le sitemî neteweyî û bo amancî neteweyî.
Raperînî bizûtnewey neteweyî le Rojhelatî Nêwerrast wek xebatî gelanî Iran dijî empiryalîzmî Înglîstan û neteweyî kirdinewey pîşesazî newit le Iran, be taybet hatne ser deselatî Cemal 'Ebdulnasir le Mîsr û geşey bizûtnewey neteweyî lew wilate, karî le bizûtnewe siyasyekanî Iraqîş kird.
Rojî 14-î Temûzî 1958 efseranî gencî erteşî Iraq be serokayetî 'Ebdulkerîm Qasim kûdetayan kird. Em kûdeta nawerokêkî borijwazyaney hebû û çend goranî gewrey le Iraqda durust kird:
- Rijêmî seltenetî rûxand ke nwênerî fiyodalekan û borijwazî gewrey girêdiraw bû.
- Perey da be pêwendî borijwazî le berhemhênan da. Xawen zewîyekanî han da beşdarî bazirganî bken û be gşitî komelgayan xiste ser rewtî geşey sermaye.
- Rêformî zewî han da le qazancî sermayedarî kirdnewey komelga û bedî hêna.
- Parey Iraqî le jêr deselatî pond û bankî Înglîstan derhêna.
- Iraq le peymanî serbazî Bexda ke Turkya û Iran û Iraqî legel Înglîz û Emrîka dekirde hawpeyman û deselatî Natoy ta Rojhelatî Nêwerrast dehêna hate der û xoy wek wilatêkî "bê layen" nasand.
Paş kûdetay 1958, dû bo sê sal dêmokrasî le Iraq damezra. Bo yekemcar gelî Kurd le Iraq rêgey pêdira dam û dezgay xoy damezrênêt. Le destûr da madeyek danra ke deygut Iraq le dû netewey Kurd û 'Ereb pêkhatûwe û bem core bo yekemcar basî mafekanî gelî Kurd kira. Qanûnî binçîneyî raydegeyand ke Kurd û 'Ereb le nîştimanî Iraqda şerîkin. Em destûre mafe neteweyiyekanî Kurd denasêt û danî pêdadenêt. Her boye ew çend sale agaman le geşey ber firawanî bizûtnewey neteweyî gelî Kurde ke sedan hezar kesî le xoy kokirdewe, rêkîxistin û hênanye nêw xebatewe.
Ew katey xebat bo dêmokrasî le Iraq û rizgarî neteweyî le Kurdistanî Iraq xerîkî geşe bû, salî 1959 nakokî kewte nêwan bizûtnewey neteweyî Iraqewe û be giştî dû rewt durust bûn:
Nasirîstekan yan neteweyiyekanî Iraq ke daway eweyan dekird Iraq biçête pal Mîsr û nêw komarî yekgirtûy 'Erebewe.
Bizûtnewey rizgarîxwazî gelî Kurd, Partî Dêmokratî Kurdistanî Iraq û layenî dêmokrat û azadîxwaz ke daway azadî dêmokratîkyan dekird bo Iraq û otonomî bo Kurdistan. Ewan beramber duruşmî Yekêtî 'Erebî layengirî duruşmî Fêderasyonî 'Erebî bûn bew mercey ke gerentî mafe neteweyiyekanî gelî Kurdîş bika.
dirêjey heye...
parvê bike
