Li ser peyva ‘’Dijminê Gel’’

‘’Şerên mezin bêyî rîskên mezin bi ser nakevin.’’

Rêber Apo 

Têgîna qanûnî ya latînî hostis publicus (“dijminên gel”, “dijminên civakê”) di ferhengoka siyasî ya Romaya Kevnar de ji bo xatirê retorîkê derneketiye; barekî semantîkî yê dewlemend hilgirtibû û gelek hewcedariyên mantiqî-wateyî yên hişk pêk anî. Ez ê bi hêmana duyemîn a vê têgehê dest pê bikim - peyva populus ("gel").  Ji bo ku gel dijminên xwe bibîne, divê bibe xwediyê sûbjektîvîteya serbixwe, ango bibe mijara têkiliyên hiqûqî û siyasî. 

Di hişmendiya gel de, îmaja dijmin xwedan rehên dîrokî yên kûr û dûr diçin. Li vir behsa wêneyek tevlihev, kolektîf tê kirin ku di nav xwe de diyardeyên neyînî û taybetmendiyên cihêreng vedihewîne. Jixwe di demên kevnare de, dijmin hem bi tehdîtek rasteqîn û hem jî bi îmajeke xeyalî (efsanewî) ku hebûna civaka wê demê tehdîd dikir, dikaribû were kesayet kirin. 

Civaknas Lev Gudkov dibêje: “Xetereya mirinê ya ku ji dijmin derdikeve, taybetmendiya herî girîng a van avakirinên semantîk an jî retorîkî ye. Di şanoya sembolîk de dijmin ji karekterên din, her çend dişibin hev, cuda dike. Taybetmendiya cihêreng a dijmin, nemirovbûna wî ya pêwîst bû. Ev gava ku em hilgirek an xetereyek taybetî û taybetmendiyên neyînî werdigirin derdikeve. Dijmin dikare bi kesek taybetî wek dijminê şexsî, bi eşîrek, koma etnîkî, netewe, çîn, partî, dewlet (dagirker), bi îdeolojîyek (faşîzm, neteweperestî, nijadperestî), û sîstema civakî (kapîtalîzm, sosyalîzm) re têkîldar be.

Wêne di vê rewşê de tenê têgihîştina dijmin a kesek e an jî fikra kesekî wekî dijmin e. Wekî din, ya paşîn û wêneyê wê dibe ku ji hev pir cûda bibin. Ji ber ku dîtina me ne tenê rastiya objektîf, di heman demê de şîroveyên nirxandin û pêkhateyên hestyarî yên têgihiştinê jî dihewîne. Wekî din, damezrandina vê wêneyê ji hêla stereotip û helwestên ku di hişmendiya girseyî de ne bandor e. Werin em vê yekê jî zêde bikin ku ev hişmendî, mînak, ji hêla medyayê ve tê bandor kirin, yên ku dikarin bi mebest wêneyek dijmin ava bikin an nû bikin.

Wêneyên cûrbecûr yên dijminan di demek diyarkirî de, di rewşek diyarkirî de, ramanek dide ku çi ango kî  ji bo civakek xeternak e. Tiştek din a girîng ew e ku pîvanên vê xetereyê (hêz, çalakî, nemirovane) çi ne, ji bo parastina wê çi divê were kirin. Ev jî mîna qalibên neyînî yên din, dikarin nifş bi nifş werin derbaskirin, serdem bi serdem biguherin, astek (wenda bibin) û ji nû ve zindî bibin. Her efsane di binhişê mirovekî taybetî de dijî. Gelek caran bi hezaran salan di bîra gel de dimîne.

Di efsaneyan de gelek wate, awayên bandorkirina civak û ferd hene. Di mîtolojiya dîrokî de sûretê dijmin cihekî taybet digire. Wusa dixuye ku îro tiştek me bi Osmanîyan re tune ye? An jî bi kiryarên wan a hovane re kû me wek gel şer kir û bedel da me ji bîrkir?  Qey tenê dema kû mirov ango civak ‘’jîyaneke asayî’’ dijî ma her tişt derbasbûye? 

Lê gava ku cûreyek tengezarî çêdibe (rûbirûbûn, nakokî), bûyerên dûr ên ku têkiliyek pir nerasterast bi rastiyê re hene, yekser derdikevin holê û têne aktîf kirin, ku dibin sedema pêşveçûna rûbirûbûnê û ev yek girîngiyek taybetî dide kirinên mirovan. Sedema wan jî wek gel hişmendîya me a dijmin pir şelû bûye ango pirî caran jî qet nayê dîtin. Bes tenê gava wek ferd em rastî dijmin tên bertek heye, lê ka netew, welat û nasname? Heger bê bîra ciwanên a vê demê, me hertim ji mezinên xwe peyvên wek ‘’ Roma reş, roma xayîn’’, ango ‘’ Dijminê bav û kalan nabin dostê lawan’’ dibihîst.  Qey me ji bîrkir? 

Peyvekî dîrokî heye:  "Deh hezar mişkên gemarî ji pilingekî hov xerabtir in." Ev gemarên me herkû diçe zêde dibe û pêwîste wek gel, netew û ferd vê metirsîyê bibînin û li himber wê têbikoşin.