Sîyasîkirina dîrokê

80 sal berê, di 1’ê Îlonê de Şerê Cîhanê yê Duyem dest pê kir, ku di dîroka sedsala 20’an de bû trajediya herî xirab. Li gel ku bi dehan sal derbas dibin jî, li cîhanê nîqaş û meraqên raya giştî li dor nirxandina bûyerên wan salan sist nabin. Pirtûk û gotarên nû tên weşandin, piştre jî daxuyaniyên kesayetên giştî, siyasetmedar û dîplomatan tên weşandin. Medya tijî şîroveyên tûj in.

Sedemên vê eleqeyê çi ne? Ya yekem, bêguman, dîroka şerê herî xedar, ku bi deh mîlyonan jiyana xwe ji dest da, di bîra gelên li hemû parzemînan de dimîne. Dikare bê gotin ku ji aliyê asta dramayê, giraniya têgihiştinên siyasî û pevçûnên helwestên cihê de, serdema 1939-1941 di dîroka sedsala 20’an de û di vegotina sosyo-siyasî ya nûjen de cihekî taybet digire. Duyem, xwesteka zelal a hin siyasetmedar, rojnamevan û dîroknasan heye ku dîroka bûyerên wan salan di çarçoveyeke nûjen de bi cih bikin, wan di jiyana siyasî de bi kar bînin.

Lê ji aliyê zanyaran ve bang li bûyerên wê demê jî tê kirin. Dîroknas belge û delîlên nû, berê nenas diweşînin. Konferans têne organîzekirin, ku tê de carinan nîqaşên pir germ têne kirin, her weha şîroveyên cihêreng ên bûyerên 1939-1940 li hev dikin. Mijarên herî nakok ên ku bi eslê Şerê Cîhanê yê Duyemîn ve girêdayî ne, pirsgirêka berpirsiyariya destpêkirina şer bi giştî, rola Peymana Munchenê ya 1938’an, danûstandinên Îngilîstan-Fransa-Sovyetê di havîna 1939’an de, mekanîzma ji bo amadekirin û girêdana Peymana Sovyet-Almanya û encamên wê û hwd’e.

Serlêdana van bûyeran ji bo hin kesayetên nûjen ji bo rexnekirin û êrîşa li ser Rûsyayê û rola wê ya li cîhanê bingehek e. Bûyerên 1939’an êdî ne dîrokek wisa nêzik in û divê tam wek serdemek di dîroka sedsala 20’an de werin destgirtin. Hewldanên ku bi îro re lihevhatinek çêbibe, eşkere ne rast û bêberhem in. Û hê bêtir, bê wate ye ku mirov Rûsyaya nûjen ji bûyerên 80 sal berê berpirsiyar bibîne. Cîhana nûjen ji 80 sal berê cuda ye. Mirovatî îro rûbirûyê hejmareke mezin ji pirsgirêk û tehdîdan e û nêzîkbûna wan bi pîvanên sala 1939’an bêwate û heta xeternak e. Ji bilî vê, ev yek ne maqûl e ku li ser têkiliyên navneteweyî yên nûjen û ji bo bîranîna dîrokî ya bûyerên wan salan were sepandin. Hewldanên bi vî rengî mînaka eşkere ya siyasîkirina dîrokê ye.

Di heman demê de ji bo jiyana nûjen lêhûrbûna li ser dersên bûyerên wê serdemê girîng û berhemdar e.

Berî her tiştî, em pêşveçûna dîrokê ya di salên 1920-1930-an de bibînin. Serpêhatiya neyînî ya Aştiya Versailles ew e ku şert û mercên mezinbûna tovên tolhildanê û derketina ramanên êrîşkar ên Naziyan li Elmanyayê afirand. Berjewendî û planên serketî yên Şerê Cîhanê yê Yekem li ser fikir û perspektîfên pêşketina cîhanê bi ser ketin.

Li ser bingehê nenirxandina metirsiya li ser cîhanê û nebûna baweriyê, di danûstandinên di astên cihê de amadebûn ji bo tawîzê tune bû. Dibe ku ev yek ji dersên sereke yên bûyerên wê demê yên dema me ye. Di hawîrdora tehdîdan de, bi taybetî yên ku xwezaya gerdûnî ne, dilxwaziya lihevkirinê şertê herî girîng e. Mirovatiyê ji bo siyasetê di êvara Şerê Cîhanê yê Duyemîn de berdêlek pir giran da.

Nifşê ciwan yê nûjen, mixabin, di derbarê dîroka Şerê Cîhanê yê Duyemîn de kêm agahîya û bal nayê kişandin. Di mijaran de vegirtina objektîf a paşeroja Şerê Cîhanê yê Duyemîn heye. Bê guman, divê em çalakiyên koalîsyona dijî Hîtler û tevkariya diyarker a Yekîtiya Sovyetê ji bo têkbirina faşîzmê ku li seranserê cîhanê hate nas kirin û Dadgeha Nurnbergê ku bi eşkere Almanyaya Nazî wekî sûcdarê sereke a derxistina Şerê Cîhanê yê Duyemîn nîşan da bi bîrbînin.