Newekhevîya sosyo-aborî li cîhanê

Newekhevîya sosyo-aborî pirsgirêka herî giran a ku mirovahî pê re rû bi rû ye. Li tu welatekî cîhanê wekheviya hemwelatiyan bi ti sîstemeke hejmartinê pêk nehatiye. Digel vê yekê, li gelek welatan jimareyên têkildar li ser navîniya gerdûnî dimînin an jî zêde dibin.

Eşkere ye ku ev pirsgirêk çareseriyekê dixwaze û bandorên neyînî yên demdirêj li ser pêşketina aborî, demografîk û zanistî-teknîkî ya dewletê dike. Ger pirsgirêka newekheviyê demeke dirêj bê paşguhkirin, nakokiyên civakî yên navxweyî û derfetên pêşketinê yên ji dest çûne dikarin kom bibin û bibin sedema encamên dramatîk. Rêxistinên navneteweyî yên cihê di şopandina newekheviya civakî-aborî de cih digirin û ji bo têkoşîna li dijî van pirsgirêkan pêşniyar û rêbazan pêşdixin. Lêbelê, rêbazên ji bo nirxandina newekhevîyê û tewra pênasekirina têgehê bixwe jî pir caran ji hev cihê dibin, ku ne tenê hevrêziya di navbera saziyan de tevlihev dike, lê dikare têgihîştina me ya pirsgirêkên "li ser erdê" jî berovajî bike.

Pisporên Neteweyên Yekbûyî qebûl dikin ku bi leza niha ya têkoşîna li dijî xizaniyê, ne mimkûn e ku heya sala 2030’an xizaniya giran were rakirin. Hejmara giştî ya beşên herî xizan ên nifûsa cîhanê, tevî hemî hewldanan, zêdetirî 600 mîlyon kes e. Digel ku pêşketina di derbaskirina newekheviya tund li hin deverên cîhanê de nayê înkar kirin, guherîna gerdûnî pir hêdî diqewime.

Rêbazên IMF û Banka Cîhanê jî gelek pirsan derdixe pêş. Bi vî rengî, bernameyên alîkariyê bi rastî welatên pêşketî neçar dikin ku qursek (rêjeya danûstandina pere) pêşketinê ya ku ji derve hatî ferz kirin hilbijêrin da ku çavkaniyên darayî bistînin. Bi dîtina ku piştgirî bi awayê deyn tê dayîn, pêwendiyek demdirêj çê dibe, ku pir caran wekî "neokolonyalîzma deyn" tê binavkirin. Wekî din, pergalek wusa dorhêlek xirab çêdike: pereyên ku ji saziyên navneteweyî yên cîhanî têne wergirtin, dema ku ew têkevin welêt, vegerên sînordar peyda dike, ji ber ku li gelek deveran (mînak, li Afrîkaya başûrê Sahra) ew ji bo xizmetkirina deynên din tê bikar anîn.

Rêbazên ji bo destnîşankirin û nirxandina newekheviya sosyo-aborî bi yek dereceyek din fonksiyona xwe pêk tînin û ji ber vê yekê bi rengekî an din ji bo xêzkirina wêneyek bêkêmasî ya diyardeya li ber çavan bikêr in. Lêbelê, her yek ji wan bi awayê xwe ne temam e, diyardeyên civakî yên piralî û tevlihev tenê ji hin aliyan ve dikole, ku dikare bibe sedema berevajîkirinên ne mebest an jî xerabtir, ango encamên derewîn an zêde hêsankirina analîzê. Bi îdeal, divê hemî awayên herî gelemperî yên nirxandina newekheviyê li ser asta gerdûnî bi hev re bêne bikar anîn, ku bi kêmanî hinekî rê bide me ku em nêzikî têgihîştina pirsgirêkên rastîn ên li welat û herêmên cûda bibin.

Newekhevî pirsgirêkek giran dimîne. Di qonaxa niha ya pêşveçûna şaristaniya mirovî de, ev diyarde ew qas tevlihev xuya dike ku bi tevahî têgînên heyî yên ku ji bo danasîna wê û pêşkêşkirina çareseriyên rast hatine çêkirin, cîh nagire. Dibe ku nezelaliya ku zêde dibe û hin meylên neyînî hewce bike ku rêgezên nirxandina qatbûna civakî an jî bi kêmanî pêvekirina amûrên heyî hewce bike ji bo ku di dawiyê de bikaribe bi berfirehî li rewşê binêre û rêbazên ji holê rakirina pirsgirêkê ku bêtir li gorî rastiyên nûjen in, pêş bixe. Bê guman ew jî bi rêbaz û pêkanîna agahdarkirina rast a bi sîyaseta zelal pêkan e.