Li Afganîstan’ê çi diqewîme?

• Pisporên Rus, li ser çavkaniyên di hikûmeta Talîbanê de, îdia dikin ku welatên Asyaya Navîn bêyî koordînasyonek bi Îranê re, ku di heman demê de "bi bazara gazê ya Asyaya Başûr re eleqedar e" dest bi tevgera Afganîstanê kirine.

• TAPI dikare bibe sedema têkoşînek ji bo bandora jeo-aborî di navbera Hindistan û Çînê de, di heman demê de hukûmeta Afganî dê yek ji sûdmendên sereke be ji gelek feydeyên wê, ji telafîkirina kêmasiyên enerjiyê bigire heya ewlehiya nasîna navneteweyî.

Piştî êrîşa terorîstî ya li Kabulê ku şeş kes hatin kuştin û 13 kes birîndar bûn (DAİŞ berpirsyariya êrîşê girte ser xwe), di navbera NY û hikûmeta Talîbanê de gengeşiyeke germ derket. Berdevkê Kabulê Hemdullah Fitrat got ku rêxistina terorîst "li welêt têk çûye û ne xwediyê pozîsyoneke bihêz e." Di heman demê de, wî NY rexne kir û ew bi belavkirina raportên derew derbarê hebûna DAIŞ’ê li Afganîstanê û pêkanîna êrîşan li ser welatên din ji xaka xwe tawanbar kir.

Lêbelê, li gorî hemî nîşanan, êrîşa li Kabulê di cewherê xwe de bi mebest bû, ji bo astengkirina hewildanên zêde yên hukûmetê ji bo bidestxistina naskirina navneteweyî. Ji aliyê xwe ve cîhadîstan eşkere kirin ku têkoşîna ji bo desthilatdariyê li Kabulê berdewam e û eger wisa be, ew potansiyel û çavkaniyên ji bo berfirehkirina terorê li seranserê herêmê diparêzin.

Li vir pêwîste em nuansek girîng destnîşan bikin. Bingeha Talîbanê Peştûn in. DAIŞ "navdewletî" ye û armanc dike ku "xîlafetek îslamî ya cîhanî" ava bike, ku "cîhada cîhanî" bi lingê wê yê sereke li Afganîstanê û projekirina bêîstîqrarê li Asyaya Navîn dihewîne xurtir bike. Ev meyleke cîhadîstan e ku xwe digihînin derveyî cîhana erebî da ku Îran, Çîn û Rûsyayê neçar bikin ku polîtîkayên xwe yên li hember Talîbanê ji nû ve binirxînin. Lê ne tenê ew. Rastî ev e ku hejmarek ji welatên Asyaya Navîn bi Talîbanê re dest bi danîna peywendiyan kirin û êdî wan weke “tevgereke terorîst” nahesibînin.

Lê li vir jî bi projeyên ragihandina gazê yên ji Asyaya Navîn (Tirkmenistan) di ser Afganîstanê re têkildariyek cidî heye. Li vir behsa xeta boriya gazê ya TAPI (Tirkmenistan-Afganistan-Pakistan-Hindistan) tê kirin, ku tê de alî bi rêkûpêk danûstandinan dikin û di dawiya meha Tebaxê de wezîrên derve li ser sînorê dewletê civîyan. Projeya Ozbekistanê ya çêkirina Rêya Hesinî ya Trans-Afganî ya ku dê Afganîstan û tevahiya Asyaya Navîn bi benderên Pakîstanê yên li ser Deryaya Erebî ve girêbide û piştre rê bide derketina bazarên Asyaya Başûr jî tê nirxandin. Ji ber vê yekê diyar e ku bêyî rewşeke aram a siyasî li Afganîstanê û bêyî danîna têkiliyên asayî li gel wê, ev hemû proje dê li ser kaxezê bimînin.

Di heman demê de, pisporên rus, li ser çavkaniyên di hikûmeta Talîbanê de, îdia dikin ku welatên Asyaya Navîn bêyî koordînasyonek bi Îranê re, ku di heman demê de "bi bazara gazê ya Asyaya Başûr re eleqedar e" dest bi tevgera Afganîstanê kirine. Ew bi bîr tînin ku berê bi piştgiriya Waşîngtonê UNICAL karîbû bi tevgera Talîbanê re peymanek îmze bike ji bo sermayeguzarî di projeya veguhestina gazê ji Turkmenistanê, lê destpêkirina kar paşxist.

Ji ber vê yekê, TAPI ji planek asayî wêdetir e. Pêkanîna wê bi sê pirsgirêkan re rû bi rû ye. Ya yekem helwesta civaka navdewletî ya li hember naskirina hikûmeta Talîbanê ye. Ya duyemîn jî têkiliyên dualî yên Hindistan û Pakistanê ye. Ya sêyem helwesta Îranê ye, ku dikare meseleyan aloztir bike, ji ber ku ew bawer dike ku plan hevrikiyê bi planên wê yên îxracata enerjiyê bo welatên Asyaya Başûr dike.

Ji hêla din ve, TAPI dikare bibe sedema têkoşînek ji bo bandora jeo-aborî di navbera Hindistan û Çînê de, di heman demê de hukûmeta Afganî dê yek ji sûdmendên sereke be ji gelek feydeyên wê, ji telafîkirina kêmasiyên enerjiyê bigire heya ewlehiya nasîna navneteweyî. Lê çepera dawî ji aliyê çeteyên DAIŞ’ê ve tê topbarankirin.

Piştî ku Talîban di sala 2021’ê de hat ser desthilatê, hin welatan (Qatar, Tirkiye, Rûsya, Çîn, Pakistan) dest bi avakirina pirên hevkariyê kirin û dihat çaverêkirin ku bi kêmanî hin ji van lîstikvanan Kabulê nas bikin. Çînê ev yek qebûl kir. Her weha hin welat, bi taybetî Dewletên Yekbûyî, "îhtîmala manevrayên siyasî û manîpulasyonê li Afganîstanê diparêzin, zengilên alarmê ji Talîban re dişînin.

Êrîşa terorîstî ya li Kabulê îşaretek ji rêzefîlmeke wiha ye. Ev jî rast e ku Kabul karîye ku kontrola xwe li ser tevahiya axa Afganistanê berfireh bike, lê ew rûbirûyê metirsiyên cidî yên komên biçûk yên veşartî a DAIŞ’ê û tevgerên çekdar ên din ên ku li dijî desthilata Talîban in. Ji ber vê yekê weke kû tê dîtin, tekoşîna ji bo Afganistanê hê nû destpêkirîye.