Di sala 2024’an de Rûsya, Çîn, DYE û YE

Me xatir xwest ji ramanên îdealîst ên derbarê globalbûnê de ku di dawîya salên 1990’î û destpêka salên 2000’î de hebûn. Niha gerdûnîbûna bi şiklê ku beriya bi 20 salan balkêş bû ji bo hejmarek aktoran bi tenê nayê pejirandin. Bi kêmanî çar lîstikvanên weha hene: Rûsya, Çîn, DYE û YE.

Teorî heye, pratîk jî heye. Ji hêla teoriyê ve, mentiqî xuya dike ku mirov pêşbînî bike ku cîhan hêdî hêdî li çend beşan (herî kêm du - li dora DY û li dora Çînê) dabeş bibe. Her yek dê xwedan platformên teknolojiyê,  dorpêçên darayî yên navxweyî, û hwd be. Di pratîkê de, ev biha ye, lêçûn û dem hewce dike. Mentiqê aboriyê dibêje: Çiqas biha kêm be û qazanc zêde be, pêvajo ew qasî çêtir e. Lê sîyaset xwedî erkên din e: Berjewendî bi her bedêlê divê bê bipêşxistin. Di demeke dirêj de em dikarin bibînin ku cîhan bi kêmî ve li du beşan parçe dibe. Lê di pratîkê de, em ê bi berxwedaneke mezin a materyalan re rû bi rû bimînin, nemaze jî karsaziyên ku fêr bûne di şert û mercên xweştir de bijîn, dê hewl bidin ku heta ku ji destê wan tê bandorê li wan bikin.

Têkiliyên Rûsyayê bi welatên sînor ên aliyê Ewrûpayê re ber bi xirabûnê ve diçe: Fînlandiya bûye endamê NATO’yê û weke her sê welatên Baltîkê, sînorên xwe yên bejayî bi Rûsyayê re bi temamî girtine. Bi dîtina min, rewşa niha ya sînorên girtî û leşkerîkirina gav bi gav a herêma Baltîk ne qonaxa dawî ye. Rewş dikare aloztir jî bibe, heta bi radeya şerê leşkerî jî. Li ber çavgirtina li hemî xetereyên mezinbûna şerê nukleerî, rewş bi lez bi pêş nakeve. Lêbelê, îhtimaleke weha heye, û em bi kêmanî mîlîtarîzekirina herêma Baltîkê û berfirehkirina NATO´yê li ser hesabê Fînlandiya û di siberojê de ê Swêdê jî dibînin. Ji ber vê yekê, çîroka girtina sînoran tenê beşek ji meyleke neerênî ya gelemperî ye.

Par zêdekirina cezayên rojavayî yên li dijî Rûsyayê pirr cidî bû. Digel vê yekê ku şert û mercên sereke yên nexweş di sala 2022’yan de hatin destnîşankirin û jixwe xuya bû ku dê tişt xirabtir nebin. Di sala 2023’yan de, rêziknameyên ku sala beriya wê hatine pejirandin, ketin meriyetê: Mînak, qedexekirina îxracata hilberên neftê yên Rûsî ji YE û DYE´yê re, berfirehkirina cidî ya berhemên hilberên pîşesaziyê yên ku ji bo radestkirina Rûsyayê qedexe ne. Zêdekirina cezayan di asteke bilind de dimîne, tenê ji bo civaka Rûsyayê ew jixwe wekî rûtîn xuya dike. Lêbelê, divê ev nasîn ne xapandin be, ji ber ku defakto navnîşana qedexeyan dê dewam bike, bi taybetî derbarê navnîşana kesên ku di bin cezayên astengkirina darayî de ne, û her weha navnîşana kelûpelên kontrolkirina îxracatê.

Kevir, tîr û sûcdariyên siyasî her ku diçe ber bi Neteweyên Yekbûyî ve difirin. Niha bi alozbûna rewşa Xezeyê re, belgeyên din jî hatine zêdekirin ku NY nikare nakokiyên mezin çareser bike û her dem bandora xwe nîşan nade. Lê gelo, maneya vê hemiyî ew e ku divê em dev ji NY’yê berdin? Na. Digel vê yekê, ew yekane rêxistina navneteweyî ya gerdûnî dimîne, û mirovahiyê hêj di çarçove û rewabûnê de tiştekî bi vî rengî dernexistiye. Di heman demê de, tifaq îro her gav ne hevkariyek û peymaneke hişk e. Di heman demê de ew dikare rewşek be, ji bo çareserkirina pirsgirêkên taybetî. Ji ber vê yekê, welatên BRICS, ji bilî Rûsyayê, têkiliyên xwe bi rojava re diparêzin.