Sazmanî Înqilabî u Kurdistan (170)
Amadekirdin u wergêran: Hesen Qazî
Fêodale gewretirekan ziyatir le beşî Başûrîtir, le dewr u berî Kirmaşan û beşe bakûrîyekan, Lacan damezrawin. Ta salî rabirdû, gişt nawçey sinûr tenenat le îslahatî zewî şayaneş bê beş bû û fêodalekan û axakan le jêr rehmetî tewawî şayane da bûn. Belam êsta be peydabûnî serukeley Bextiyar [mebest le jenerral Teymûr Bextiyar, yekem serokî Sawake ke le Şa helgerawe û çûwe Iraq û duwatir le layen deskîsanî rêjîmî Iranewe lewê kûjra, amadekar] nakokîyekan dîsan helçûwe, hêndêk le xawenmilkekan gîrawn yan milkekanyan musadere kirawe.
Mela Aware le şê'rêk da wez'î zor xirapî werzêranî tûtinkar û çilonayetî çewsandneweyanî be zimanî cemawer, zor cuwan der birrîwe. (Tûdey jimare 16). Salane jimareyekî zor le werzêran le ber "kesrî hênanî tûtin" heldên û le Iraq yan şare gewrekanî Iran aware debin .
Be asayî be fêodalekan û xanekan delên "axa" yan "beg". Le beşî Başûrî "Mukriyan" yanî dewr u berî Serdeşt fêodalî gewre zor keme. Be pêçewane axay piçûk zorin. Ew axayane xoyan le ladê dadenîşin. Gewretirîn û baştirîn xanû î wane. Werzêranî ewê be re'êt dadendirên û cige le "meqte'" û "zekat" şitî cor be cor wekû "şaxane" (birêk pare bo her ser bizin yan merr), "cêjnane" (diyarî û dekrê parey nexd le cêjne ayînîyekan bê), "bêgarane" û deyan "...ane"î dîke deden be axa. Be dem "îslahatî zewî" xoragrî û xebatî werzêran perey send û le zor cêgayan îdî bêgarane û hêndêk sûr u satî dîke nemawe. "Zekat" û "meqte'" cêy xoyan dawe be kirê ke be asayî be zererî werzêrane. Lew cêyaneş ke zewî dabeş kirawin, hêşta be bîyanûy wacîbî dînî zekat deestêndirê. Le hêndêk cêga axa û re'îyet desazên û bew şêweye pêşî destêwerdanî dewlet degîrê.
Axa hêşta deselatî nawendîye le ladê. Tenanet bêgarîş bew şêweye dirêjey heye ke lew kataney da ke axa mîwanî heye, yan dawet deka û htad, xelkî dê le malî wî da xizmet deken û bo ewe çi desmizêk wernagirin. Axa, hêşta nawbeyinkare le nêwan re'êt û hukûmetî nawendî da û heger nwêneranî hukûmetî bêne dê debne mîwanî wî. Kwêxa be pirskirdin legel wî heldebjêrdirê û karubarî dê tenanet ewey ke lemerr "rêforme şorişgêrîyekanî şayane" ye, le jêr çawedêrî û be beşdarî wî dekrê. Le hêndêk cê ke milkekanî ew xane serbizêwaney ke rêgir û yaxîş bûn, dabeş kirawe, deselatî ewan bew core pêyan dirawetewe ke tifengyan dedenê û ewanîş detuwanin jimareyek çekdaryan legel bê. Ew core çirîkane ke bo xebat be dijî şorişgêran, çekyan lê şetek dedirê, lew deselatey xoyan kelik werdegrin zordarî deken le ast werzêran û bac û sûrusatî malîkaney pêşûyan lê destênin û tenanet dest dawêjne cêgay dîkeş. Ehmed Xanî Baneyî, Reşîd Can û hêndêkî dîke, lew takûtera koneperistanen ke rastewxo beşdarbûn le kuştinî Simayîl Şerîfzade da.
Ba wekû nakokî bineretî le nêwan erbab û re'êt û le naw gel û empiryalîstekan le layekewe û ba wekû nakokîye netewayetî û ayînîyekan le layekî dîkewe legel astî berêje berzî wuşyarî xelik, nerîtî dûrudirêjî xebat be taybetî xebatî çekdarane, rûn derdekewê ke Kurdistan nuxteyekî kilîlî nakokîyekane. Le astî Iran da Kurdistan nawçeyekî lafawî ye. Le heman katda be rûnî derdekewê ke çon çikoletrîn pirîşke lew nuxte herawe da agir heldegîrsênê û bilêsey xebatî xelik çi be şêwey çekdarane û çi wekû dîke, qet nakûjêtewe û kardaneweyekî şayanî debê le ser çarenûsî şorişî wulat.
Pêşîney xebat bo azadîy neteweyî le Kurdistan
Kurdekan wekû mîlîyetêk: merdimî kurd le konewe danîştûy ew serzewînane bûn, û xawen mêjûyekî hawbeşin, pereyan be zimanî xoyan dawe, xawenî kultûr, exlaq, rêwresim û nerîtî komelayetî taybetî lemer xoyanin û le hemwan girîngtir xawenî xo wişyarî neteweyîn û ewe hokarêkî biryardere ke ewan wek mîlîyetêk denasênê, bew pêye le ruwangey ême komonîstekanewe ewan be tewawî xawen helumercekanî mîlîyetêkin û leweş derçê mafî diyarîkirdinî çarenûsî xoyan û damezrandinî dewlletêkî serbexoyan heye û erkî komonîstekan bergirî kirdin lew mafe û wîstî gelî kurd bo diyarîkirdinî çarenûsî xoyetî.
Le mêjû da zor zû tûşî Kurdekan dêyn. Gêzênêfon û Fîrdewsî nawyan dênin û herkes şitêkî sebaret be şerî Xaçperistan bîstibê, Selahedînî Eyûbî denasê ke Kurd bû.
Mêjûy nizîktirî Kurdekan, le sedekanî nawerast, le kêşmekêşekanî împiratorî 'Usmanî û Sefewî da weberçaw dê. Sefewîye be dest girtin be mezebî şî'ewe û be karhênanî şêwey wuşk û demargirjane Kurdekanyan ke mezebyan sunnî ye ezyet û azar da. Legel eweşda ke Kurdekan xoyan le Iran be nizîktir dezanî, le akamî ew siyasete naduruste da û her weha siyasetî ziyatir dostaney 'Usmanîyekan ke be taybetî xoy be karubarî mezebî debestewe, peymanyan legel bestin û le Şerî Çaldiran da ke be şikanî Şa Îsma'îl tewaw bû, beşêk le sipay 200 hezar kesî 'Usmanî le Kurdekan pêk hatbû. Le peymannameyek da ke le nêwan Şa 'Ebbas û Sulltan Muradî ‘Usmanî da bestira le rastîda Kurdistan le nêwan Iran û 'Usmanî da dabeş kira. Emîre piçûke Kurdekan, lewew duwawe le sîstimî fêodalîsmî ew rojgare da car car legel Iran û car carîş legel 'Usmanî hawpeyman bûn û lew nawe da diyare jimareyek le mîrnişînekan be şêwey nerîtî legel Iran û jimareyekyan legel 'Usmanîyekan bûn.
Sedey nozdehem pire le raperînî piçûk û gewrey ke le jêr rêberayetî mîrekan û şêxekan be dijî Turkekan kiran. Benawbangtirînî ew raperînane le serdemî şerekanî Krîme (şerî Turk û Rûs) qewman. Duwayîn raperîn le sedey nozdehem da be raperînî şemzînan be nawbange ke be rêberayetî şêx 'Ubeydîla Nehrî rûy da (1880-1881). Ew raperîne le katêkda daway rizgarî Kurdekanî le sereroyî 'Usmanî dekird, be dijî zordarî hukûmetî Iran le kurdekanîş helwêstî girt û herçend le seretawe hêndêk serkewtinî be dest hêna be hawkarî erteşekanî Iran û Turkiye be piştîwanî Rûsyay Qeyserî, duwacar têk şika û rêberekey gîra. Le serdemî şerî hewelî cîhanî da ke rojhelatî nawerast bû be nawendî cengî şarawey empiryalîstekan, Kurdekanîş hatne naw ew meydanewe û casûsekanî Ingilîsîyekan, Rûsekan, Almanîyekan, Feranseyîyekan û Turkekan lew nawçeye da sexit xerîk bûn.
Dirêjey heye…
parvê bike
