- Ji sedsala 19’an heya çarîka pêşî ya sedsala 20’an jî roman an jî çîrok bi riya rojname û kovaran weke rêzenivîs dihatin çapkirin. Nexasim di wan pirtûkên sedsala 19’an de xêz û îlûstrasyon jî girîng bûn û gelek nivîskar bi îllûstratoran re dixebitîn da ku li gorî naverokê ji bo wan resman xêz bikin.
Gelek ji me nivîskar Charles Dickens ji piçûkatiya xwe ve nas dikin. Qet nebe ev nav ji bo me ne xerîb e. Heger me pirtûkên wî nexwendibin jî dema em navê wan romanên “Oliver Twist” û “A Tale of Two Cities” bînin bîra xelkê, dê wî çêtir nas bikin. Ji bo nifşê niha di pirtûkxaneyan de kîjan pirtûk hene nizanim lê ji bo yên navsere di pirtûkxaneyan de pirtûkên Charles Dickens hebûn û ev pirtûkên ku min li jorê navê wan hilda, ji wan pirtûkên herî zêde dihatin xwendin bûn. Li gel xwendinê di nav pirtûkan de xêz jî hebûn û wan xêzan gelekî bala mirovan dikişandin ser xwe. Nexasim jî xêzên bê reng ên ku bi qelem û destan hatibûn xêzkirin. Di wan pirtûkên heyama Charles Dickens, bêhtir ev xêz hebûn û mola xelkê bi saya van xêzan bêhtir li pirtûkan dihat. Yanî îlustrasyonên li ser pirtûkan, dikirin ku pirtûk baştir bala xelkê bikşînin û ew werin xwendin. Her wiha bi xêra van xêzan, xwendekaran dikaribû çîrokan di serê xwe de jî bisêwirînin û mekanekî şênber ava bikin ji bo nivîsên ku dixwendin.
Malpereke bi navê “Charles Dickens Illustration”* niha xêzên ku di pirtûkên Charles Dickens de hatine cih kirin, hemû kom kirine û bi qelîteyeke baş ew weşandine. Xêzên di malperê de ew xêzên resen in ku tev bi destan ji bo pirtûkan hatine xêzkirin. Dr. Michael John Goodman ev kar biriye serî û ji bo vî karî dibêje, “Di wexta pandemiyê de ev fikir li min hasil bû. Min dît ku gelek kopya ango repruduksyonên xerab ên van xêzan li derûdorê digerin. Ji ber vê yekê, min xwest xwe bigihînim xêzên orîjînal û min dest bi lêkolînan kir da ku xwe bigihînim çavkaniyên bi rastî.” John Goodman piştî hin lêkolînan digihîje mirazê xwe û gelek xêzên resen bi dest dixe. Wî ev xêz bi riya photoshopê paqij kirine û bî vî awayî li malperê zêde kirine. Her wiha wî ji bo xêzên di pirtûkên Shakespeare de cih girtine jî jî arşîveke bi vî rengî hazir kiriye û di malpera “Shakespeare Illustration”** de ev arşîv belav kiriye.
Bila xêz bibin wesîleya kifşkirinê
Charles Dickens dema pirtûkên xwe çap dikirin, bi îlûstratoran re dixebitî. Ji bo wan heyaman karên îlûstratoran jî bi qasî yên nivîskaran girîng bû û gelek pirtûk bêyî xêzên wan nedihatin çapkirin. Ji ber ku xêzên van îlûstratoran çîrokên di nav pirtûkan de temam dikirin û dikirin ku roman xweştir werin xwendin. Charles Dickens bi îlûstrator George Cruikshank re xebitî û wî jî ji bo pirtûkên Dickens koleksiyoneke bêhempa ya xêzan ava kir. John Goodman dema ev xêz li malperê bar kirine metn û nivîsên Charles Dickens li bin xêzan bi cih nekirine û ji vê yekê dûr sekiniye. Wî xwestiye xêz yan jî resm bi serê xwe werin dîtin û di bin bandora nivîsan de nemînin. John Goodman dibêje, “Ez dixwazim ev malper yan jî xêz bihêlin ku xelk bêhtir van nivîskaran kifş bikin û bixwînin. Heger ev tişt pêk were, ez ê gelek kêfxweş bibim. Ji ber ku heger xelk berê xwe bidê, wê bibînin bê ka wan çapxaneyên Sedsala 19’an çawa kar dikir û ev xêz bi çi awayî çap dikirin. Ew dê bi saya van xêzan li wan heyaman vegerin û li şert û mercên wan salan bihizirin.”
Nivîskarê navdar yê ‘Dema Vîktoryen’
Charles Dickens yek ji wan nivîskarên Sedsala 19’an bû. Ew ji Ingilîstanê ye û pirtûkên xwe jî axlebe wê serrdemê ya ku jê re “Dema Vîktoryen” dihat gotin, nivîsandin. Li gel romanên wî, çîrok û serpêhatiyên wî yên kin jî li dinyayê ji hêla rexnegirên wêjeyê û kesên pêwendîdarên vî karî, gelek hatin ecibandin. Dema ew sala 1870’yî mir, 58 salî bû. Wî li pey xwe 15 roman, 5 pirtûkên çîrokan û gelek jî gotar hiştin. Her wiha ew di warê mafê zarokan, perwerde û hin babetên civakî de jî xebitî. Sala 1836’an bi romana xwe ya “The Pickwick Papers” navdar bû û di pey re jî gelek romanên din nivîsandin.
Roman û çîrok weke rêzenivîs çap dibûn
Charles Dickens dihîna pirr ciwan bû, bi arîşe û zehmetiyên jiyanê re rû bi rû mabû. Wî perwerdeyeke baş wernegirtibû û di temenê xwe yê piçûk de li fabrîkeyan dest bi kar kiribû. Lê serpêhatiyên wî kirin ku di warê dahûrandina têkiliyên insanan de bibe xwedî ezmûn. Nexasim jî xizanî û pirsgirêkên malbatî rêyeke nû nîşanî wî dan. Ev rê jî wêje bû. Lê destpêkê, ew bi karê rojnamevaniyê re jî mijûl bû û her hefte rojnameyek jî derdixist. Ew qederê 20 salan bi karê rojnamevaniyê daket. Jixwe, di wan salan de romanek yan jî pirtûkeke çîrokan bi carekê nedihat çapkirin. Heger kesekî dil bikira romanekê biweşîne, ew roman, li gorî beşan dihat dabeşkirin û serê hefteyekê beşek jê dihat weşandin. Hin berhem carinan mehê carekê jî dihatin weşandin. Yanî xelkê nikarîbû rahêje romanekê yan jî pirtûkekê û bi derbekê xelas bike. Lê li benda rojname yan jî kovaran diman da ku bi berdewamî karibin romanekê bişopînin. Ji lewma, rojname û kovaran, her hefte yan jî her meh beşek ji van romanan diweşandin.
Roman û çîrokên Charles Dickens jî gelek ji wan bi vî awayî dihatin çapkirin. Yanî nivîsên wî di rojnameyên heftane û kovaran de wekî rêzenivîs dihatin çapkirin.
* https://www.charlesdickensillustration.org/about
** https://shakespeareillustration.org/
NAVENDA NÛÇEYAN
