‘’Projeya Tokayev’’ û ewlehîya Asyaya Navîn

Piştî hilweşîna Yekîtiya Sovyetê, Tirkiye bi awayekî aktîf dest bi berfirehkirina bandora xwe li Asyaya Navîn kir, serî li gelek rêbazên siyaseta derve da, ku di nav de pêşxistina doktrîna "kûrahiya dîrokî" jî heye. Lê Enqere ji ber nebûna veberhênan û çavkaniyên din nekarî vê herêmê bi qasî ku hatiye plankirin pêş bixe.

Bi giştî hemû însiyatîfên Enqereyê yên li Asyaya Navîn di sala 2001’an de di bin sîwana Tirkiyeyê ya Meclîsa Tirk de ku di sala 2021’an de veguherî Rêxistina Dewletên Tirk derket holê. Ev rêxistin Azerbaycan, Kazakistan, Kirgizistan, Tirkiye û Ozbekistan dihewîne û Macarîstan jî wek çavdêr beşdar dibe. Di sala 2022’an de, li hember şandina hêzên aştîparêz ên Peymana Ewlehîya Kollektîf (CSTO) ji bo Kazakistanê, bangên ji bo avakirina bloka leşkerî ya dewletên Tirk wekî analoga CSTO derketin holê. Lê belê, ji ber rewşa dijwar a aborî û siyasî ya Tirkiyeyê ev fikir ji nîqaşê wêdetir pêş neçû.

Rastî ev e ku di civîna şeşemîn ya welatên Asyaya Navîn (Kazakistan, Kirgizistan, Tacîkistan, Turkmenistan, Ozbekistan û Azerbeycana vexwendî) de, ku li Astanayê hat lidarxistin, ji mêvanên civînê re Kassym-Jomart Tokayev, bi fikra avakirina hevpeymanîya berevanîyê ya welatên herêmê hat. Wek gavên berbiçav di vî warî de, Tokayev pêşnîyara pêşxistina katalogek xetereyên ewlekarî yên li herêmê û tedbîrên ji bo pêşîgirtina li wan kir.

Ya balkêş ev e ku Tokayev bi taybetî nîşan nedaye ku welat çawa dixwazin ewlehiya xwe xurt bikin, ne di çarçoveya CSTO de, ku Kazakistan endamê wê ye, ne jî di formata Rêxistina Dewletên Tirk de; Di vî warî de, li Enqereyê nêrînek dest pê kir ku Astana bêyî beşdariya Rûsya û Tirkiyeyê "koma pênc’an" ava dike, "ji bo ku bi derbasbûna modeleke nû ya geşepêdanê re herêmê bike mijara siyaseta cîhanê."

Armanc ew e ku herêm bibe mijara siyaseta cîhanê û bi hev re bersivê bidin pirsgirêkan, ne tenê bibe pêvekek projeyên jeopolîtîk ên gelên din. Ji bo vê armancê, tê plan kirin ku bingehek aborî ya gelemperî di pêkanîna însiyatîfa jeo-aborî de ku di pêşnîyarê de tên pêşkêş kirin, were afirandin.

Û pirs li ser faktora derfet û çavkaniyên rastîn ji bo pêkanîna pratîkî ya "Projeya Tokayev" derdikeve holê. Ji ber vê yekê, însiyatîfa wî, belkî, wekî reaksiyonek li hember alozbûna rewşê û gurtirbûna rûbirûbûna hêzên cîhanî li Asyaya Navîn, ku berjewendiya Rûsya, Dewletên Yekbûyî, Çîn, Tirkiye, Yekîtiya Ewropî û aktorên din tê de, tê şîrove kirin.

Derbarê teza Tokayev de ku dibêje hevalbendiya berevaniyê dê "hem aştiya li herêmê misoger bike û hem jî ewlekariya navxweyî xurt bike", ev di rewşek ku xetereya ji Afganistanê tê paşve xistin de, weke pilana dûyemîn xuya dike. Lê bi awayekî objektîv, ev rêça bûyeran û pratîkkirina ‘’Projeya Tokayev’’ rola Moskow, Pekîn û Enqereyê wekî super-hakeman di çareserkirina pirsgirêkên ewlehiyê de red dike, dema ku qonaxek nû ya aktîvkirina rojeva di dabeşkirina jeopolîtîk a qadên bandorê li Asyaya Navîn dest pê kir. 

Her weha di vê demê de, Rûsya û welatên herêmê bi awayekî aktîf li formên nû yên pêwendiya mirovahî digerin, tevî ku çareseriyên çêtirîn ji bo hemî qedexeyan hîn ne mumkin in. Encamên vê yekê bi zelalî di tûrîzmê de wekî qada hevkariyê ya pêşîn a pir eşkere têne xuya kirin, ji ber ku ew dikare ji hemî hevalbendan re danûstendinên aborî yên pir bilez bîne. Di heman demê de, ev formên nû dê bi potansiyel beşdarî pêşketina deverên din bibin, ji ragihandina karsaziyê bigire heya projeyên perwerdehî û çandî.